واکاوی و نقد «صنعت فرهنگ» در مکتب فرانکفورت (با تأکید بر مباحث هورکهایمر و آدورنو)

نوع مقاله : مقاله ترویجی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای جامعه‌شناسی فرهنگی دانشگاه علوم و تحقیقات تهران و مدرس دانشگاه پیام نور دزفول

2 کارشناس ارشد برنامه‌ریزی رفاه اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی و مدرس دانشگاه پیام نور دزفول

چکیده

نظریه انتقادیِ مکتب فرانکفورت محصول آن دسته از نومارکسیست­ های آلمانی است که جبرگرایی اقتصادی نظریه مارکسیستی و تأکید تک بعدی آن بر عوامل اقتصادی را به باد انتقاد گرفته و مباحث آنان بیش از اقتصاد به سطح فرهنگی معطوف بوده و برخلاف نظریه مارکسیستی که اقتصاد را زیربنا می­داند، فرهنگ را در جایگاه زیربنایی می­ نشاند. این نظریه معتقد است که کانون تسلط در جهان نوین از اقتصاد به قلمرو فرهنگی انتقال یافته است.
نظریه ­پردازان انتقادی بیشتر از هر چیزی به صنعت فرهنگ و سلطه فزاینده آن بر جامعه و افراد می ­پرداختند. اصطلاح صنعت فرهنگ که توسط آدورنو و هورکهایمر نام­گذاری شده است، به پدیده­ای اطلاق می ­شود که طی آن، فرهنگ از کارکرد اصلی خود خارج شده و با تولید هدفمند یک فرهنگ استانداردِ از بالا به پایین که از طریق نفوذ رسانه­ ها، همچون کالایی مصرفی به خورد توده ­ها داده می ­شود و با یکسان­ سازی آنان و تولید نیازهای جعلی و کاذب، در خدمت هژمونی غالب جامعه و ارزش­ها و منافع سرمایه ­دارانه قرار گرفته است. آدورنو تنها راه گریز از این چرخه معیوب فرهنگی را روی آوردن به هنر ناب می ­داند، که با خصلت ­هایی چون پیش ­بینی ­ناپذیری، دوری از تکرار کاذب و پیروی نکردن از الگوهای مشابه یا یکسان به تقویت ذهنیت خلاق و نوآور مخاطب و در نتیجه فردیت و عقلانیت راستین می ­انجامد.
پژوهش حاضر، که با روش توصیفی- تحلیلی و با بهره­ گیری از منابع کتابخانه ­ای نگاشته شده است، در صدد است به بررسی مقوله صنعت فرهنگ نزد متفکران مکتب فرانکفورت، با تأکید عمده بر مباحث آدورنو و هورکهایمر، بپردازد و در نهایت این نظریه را از جوانب گوناگون به بوته نقد بکشد.

کلیدواژه‌ها


آدورنو، ت. ر؛ هورکهایمر، م. (1384). دیالکتیک روشنگری، ترجمه مراد فرهادپور، امید مهرگانو. تهران: انتشارات گام نو.
ابراهیمی مینق، ج.؛ امیری، م. و عامری، م. (1386). مکتب فرانکفورت و نظریه انتقادی (آرا و نظریه­ها)، فصلنامه پژوهش­نامه علوم اجتماعی، سال اول، شماره 4.
استوری، ج. ­(1386). مطالعات فرهنگی درباره فرهنگ عامه. ترجمه حسین پاینده. تهران: نشر آگه.
اسمیت، ف.؛ الگزندر، ر. (1394). نظریه فرهنگی. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: ­انتشارات علمی.
باتومور، ت. (1380). مکتب فرانکفورت. ترجمه حسینعلی نوذری. چاپ دوم. تهران: نشر نی.
بختیاری، م. (1391). نقدی فرهنگی بر داستان مدیر مدرسه اثر جلال آل احمد بر اساس نظریه «صنعت فرهنگ» تئودور آدورنو. فصلنامه پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره 17، شماره 1.
بشیریه، حسین (1379).نظریه­های فرهنگ در قرن بیستم، تهران: موسسه فرهنگی آینده پویان.
بشیریه، ح. (1389). تاریخ اندیشه­های سیاسی در قرن بیستم (اندیشه­های مارکسیستی). جلد دوم، چاپ نهم. تهران: نشر نی.
جمادی، س.­ (1390). ماهیت صنعت فرهنگ و رسانه­های فنی از دیدگاه اندیشه و نظریه انتقادی، فصلنامه مطالعات میان رشته­ای در رسانه و فرهنگ، سال اول، شماره 1.
ریتزر، ج. ­(1384). نظریه جامعه­شناسی در دوران معاصر. ترجمه محسن ثلاثی. چاپ دهم. تهران: انتشارات علمی.
ریتزر، ج.­ (1389).­ مبانی نظریه جامعه­شناختی معاصر و ریشه­های کلاسیک آن. ترجمه شهناز مسمی­پرست. تهران: نشر ثالث.
ریتزر، ج. (1393). نظریه جامعه­شناسی. ترجمه هوشنگ نایبی. تهران: نشر نی.
سعیدی، ر. ­(1387). صنعت فرهنگ (کندوکاوی در اندیشه مکتب فرانکفورت). فصلنامه ره­آورد سیاسی، شماره 21.
سیدمن، ا. (1392). کشاکش آرا در جامعه­شناسی. ترجمه هادی جلیلی. چاپ ششم. تهران: نشر نی.
کولاکوفسکی، ­ل. ­(1387). جریان­های اصلی در مارکسیسم؛ برآمدن، گسترش و فروپاشی. ترجمه عباس میلانی. جلد سوم (فروپاشی). تهران: نشر اختران.
مارکوزه، ه. ­(1349). پنج گفتار. ترجمه محمود جزایری. تهران: چاپخانه کاویان.
مصلح، ع. ا.؛ گل­یار، ل.­ (1388). نظریه انتقادی فرانکفورت و نقد فرهنگ جدید. فصلنامه پژوهش­های فلسفی، سال 52، شماره 214.
نوابخش، م. ­(1385). بررسی نظریه زیباشناختی و صنعت فرهنگ در اندیشه آدورنو. فصلنامه علمی پژوهشی علوم اجتماعی، سال دوم، شماره 8.
 
Adorno, W. T. (1991). The Culture Industry. London: Routledg, Adorno.
Adorno, W. T. (1986). Prisms, Translated by Samuel and Shierry Weber. Massachusetts: MIT Press.
Horkheimer, M. and. Adorno, W.T. (2002). Dialectic of Enlightenment. Edited by Gunzelin Schmid Noerr, Stanford, California: Stanford university press.
Horkheimer, M. (2004). Eclipse of reason. London & New York, Continuum International Publishing.
Lukacs, G. (1971). The Theory of the Novel, London: Merlin Press.