داروی تلخ نظام آموزش و پژوهش کشور برای چرخش از مسیر نفت بنیان به مسیر دانش بنیان

نوع مقاله : مقاله ترویجی

نویسندگان

1 پژوهشگر مستقل فارغ التّحصیل دانشگاه بوعلی

2 گروه علوم اقتصادی، دانشکدۀ علوم اجتماعی و تربیتی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

چکیده

هدف مطالعه، شناسایی و معرفی «نقطۀ آغازین» چرخش نظام آموزش ­و پژوهش کشور از مسیر تاریخی نامطلوب (تقلید سطحی و نفت‌بنیان از نوآوری­های جهان مدرن) به مسیر مطلوب (توسعه دانش‌بنیان) است. نظر به ابهامات و پیچیدگی­های نظری «چیستی نقطه شروع اصلاح فرد یا جامعه­ای که در یک مسیر تاریخی نامطلوب قرار گرفته است»، با استفاده از مطالعات کتابخانه­ای، به بررسی دیدگاه صاحب­نظران عرصه­های موفقیت، عرفان اسلامی و توسعه در مورد نقطه آغازین تبدیل شدن یک فرد یا جامعه ناموفق، گمراه و عقب­مانده به یک فرد یا جامعه موفق، متعالی و توسعه­یافته پرداخته ­شد. برخی صاحب­نظران شناخته شده حیطه­های موفقیت، عرفان اسلامی و توسعه به طور مشخص به این مهم پرداخته و نقطه آغازین متحول شدن یک فرد یا جامعه ناموفق و عقب‌مانده به یک فرد یا جامعه موفق و توسعه­یافته را به ترتیب با استفاده از مفاهیم «نوشیدن داروی تلخ»، «توبه یا یَقَظَه» و «تغییر در روش فکر کردن» معرفی کرده­اند که همگی آن‌ها را می­توان توضیح یک تحول واحد از زوایای مختلف دانست: «پذیرش مسئولیت خود در رسیدن به وضع نامطلوب موجود». در آثار بسیاری از اندیشمندان دیگر نیز مطالبی وجود دارد که با این مفهوم همخوانی دارد. مطابق یافته­ها، نظام آموزش ­و پژوهش کشور به منظور چرخش از مسیر تاریخی ناکارآمد و نفت­بنیان به مسیر دانش­بنیان باید در گام اول، داروی تلخ را بنوشد، یعنی اولا، باید وخامت اوضاع خود را قبول کند و ثانیا، مسئولیت خود در رسیدن به نقطه نامطلوب کنونی را بپذیرد. فقط «نوشیدن این داروی تلخ» است که می­تواند آمادگی خروج از چرخۀ مزمن «تقلید کورکورانه و ناکارآمد از نوآوری­های جهان مدرن» را در ما ایجاد کند. در غیر این­صورت، چنانچه پیش از نوشیدن داروی تلخ مذکور به هر نوع اقدامات اصلاحی بپردازیم، باز هم «به گرد خویش می­گردیم و همان جا که بوده­ایم می­مانیم و چیزی که افزون می­شود خستگی و ملال و افسردگی است».

کلیدواژه‌ها


احسانی، وحید، اعظمی، موسی و نجفی، سیدمحمدباقر (1395). «توسعۀ دانش­بنیان» یا «شِبهِ­دانش نفت­بنیان»: مسئله این است، رهیافت، 26(4)، 45-61.
احسانی، وحید، اعظمی، موسی، نجفی، سیدمحمدباقر و سهیلی، فرامرز (1395الف). اثربخشی پژوهش­های علمیِ داخلی بر شاخص­های توسعۀ ایران، پژوهشنامۀ پردازش و مدیریت اطّلاعات، 32(2)، 319-347.
___ (1396الف). اثربخشی پژوهش­های فزآیندۀ ایران در گسترش مرزهای دانش، فصلنامۀ مطالعات مّی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 27(2)، 140 – 123.
___ (1396ب). قابلیت اثرگذاری پژوهش­های علمیِ ایران بر اساس کیفیت بروندادهای آنها، پژوهشنامۀ پردازش و مدیریت اطلاعات، 32(3)، 660- 631.
___ (1396ج). قابلیّت اثرگذاری پژوهش­های فزآیندۀ ایران بر توسعه کشور، پژوهشنامۀ پردازش و مدیریت اطلاعات، 33(1)، 25-52.
___ (1395ب). اثربخشی رشد فزآیندۀ پژوهش­های ایران بر میزان اتکای اقتصاد کشور به درآمدهای رانتی، سخنرانی در دومین همایش ملی سنجش و ارزشیابی علم، دانشگاه اصفهان، 7 و 8 بهمن.
احسانی، وحید و نجفی، سیدمحمدباقر (1396). «توسعۀ علم» با رویکردی «غیرعلمی» در ایران؛ مطالعۀ موردی: نظام پاداش‌دهی رسمی، اقتصاد و جامعه، 14(1)، 89 – 59.
استیگلیتز، جوزف (1396). سیاست‌گذاری عمومی مناسب برای یک اقتصاد دانش‌بنیان، (فرشاد مؤمنی و وحید احسانی، مترجم)، فصلنامۀ مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، 7(2)، 235-209.
اشرف، احمد (1359). موانع تاریخی رشد سرمایه­داری در ایران: دورۀ قاجاریه ، تهران: زمینه، چاپ اول.
جوادی آملی، عبدالله (1391). جلسه درس اخلاق (۱۱/۰۸/۱۳۹۱)، بازیابی شده در تاریخ 24 فروردین 1394، پایگاه اطّلاع رسانی اسراء،
حائری، عبدالهادی (1387). نخستین رویارویی­های اندیشه­گران ایران با دو رویۀ تمدن بورژوازی غرب. تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم.
خانیکی، هادی (1393). خانیکی: جامعۀ ایران با سطوح مختلفی از بحران و فساد اخلاقی مواجه است. بازیابی شده در تاریخ 30 اردیبهشت 1394، تارنمای شخصی هادی خانیکی،
خسروی، محمدامین، شریفاتی، محمدرضا و رحیمی، روح­الله (1393). بررسی اثربخشی رشد علمی ایران و پویایی علمی اقتصادی. پژوهش­های اجتماعی اسلامی، 20(2): 102 – 79.
داوری اردکانی، رضا (1390). دربارۀ­ علم، تهران: هرمس، چاپ اوّل.
___ (1384).  ما و راه دشوار تجدد، تهران: نشرساقی، چاپ اول.
___ (1396). وقتی تفکر رونق ندارد، راه ناهموار می شود. دیدار با اعضای انجمن اندیشه و قلم در فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران. بازیابی شده در تاریخ 5 خرداد 1397، وب سایت رضا داوری اردکانی، http://rezadavari.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=667:2018-01-08-08-26-21&catid=41:2014-11-03-09-31-18&Itemid=18
سریع­القلم، محمود (1389). فرهنگ سیاسی ایران. تهران: نشر فروزان روز، چاپ اول.
شایگان، داریوش (1391). آسیا در برابر غرب. تهران: امیرکبیر، چاپ یازدهم.
شوماخر، ارنست فردریک (1389). کوچک زیباست: اقتصاد با ابعاد انسانی. (علی رامین، مترجم). تهران: سروش (انتشارات صدا و سیما).
طباطبایی، سیدجواد (1384). دیباچه­ای بر نظریۀ انحطاط ایران. تهران: نشر نگاه معاصر. چاپ چهارم.
___ (1383). زوال اندیشۀ سیاسی در ایران؛ گفتار در مبانی نظری انحطاط ایران. تهران: انتشارات کویر. چاپ پنجم.
فتاحی، رحمت­اللّه (1393). تقابل شاخص­های علم­سنجی با شاخص­های توسعه اقتصادی/اجتماعی. [سخنرانی]. همایش ملّی سنجش علم: ارزشیابی و آسیب‌شناسی (برون­دادهای علمی). دانشگاه اصفهان، 31 اردیبهشت و 1 خرداد.
فدایی، غلامرضا (1398). اولین فرافکن، ابلیس است. بازیابی شده در تاریخ 14 اردیبهشت 1398، صفحۀ اختصاصی دکتر غلامرضا فدایی در خبرآنلاین.
فراستخواه، مقصود (1395). ضرورت پایان دادن به روند کمی­گرایی در دانشگاه. بازیابی شده در تاریخ 9 آذر 1396، تارنمای اطلاعات.
فکوهی، ناصر (1392). وضعیت علوم اجتماعی و انسانی در ایران اسفبار است!: گفت وگو با ناصر فکوهی. بازیابی شده در تاریخ 27 بهمن 1394، تارنمای انسان‌شناسی و فرهنگ.
قانعی­راد، محمدامین (1394). اختلاف نظر قانعی­راد و منصوری دربارۀ دانشگاه. بازیابی شده در تاریخ 12 مرداد 1395، خبرگزاری مهر.
کاتوزیان، محمّدعلی­همایون (1377). اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیتی تا پایان سلسلۀ پهلوی. (محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، مترجم). تهران: نشر مرکز. چاپ ششم.
کاوی، استفان (1393). هفت عادت مردمان مؤثر. (گیتی خوشدل، مترجم). تهران: نشر پیکان. چاپ سیزدهم.
گلشنی، مهدی (1393). تب مقاله نویسی آفت است. سرآمد، شماره 9 (اسفند 93): 77 - 72.
مخبردزفولی، محمدرضا (1391). دبیرشورای عالی انقلاب فرهنگی: سرعت علم در ایران بالاست، نگرانیم که کشورهای دیگر عقب بمانند. بازیابی شده در تاریخ 6 مهر 1395،  تارنمای عصر ایران. http://www.asriran.com/fa/news/223337
مرادی، محمدعلی (1389). شرایط حصول علم در ایران: درس­گفتاری در باب شرایط امکان یا امتناع علوم در ایران. بازیابی شده در تاریخ 30 شهریور 1394، تارنمای محمدعلی مرادی (فلسفه). http://www.phalsafe.com/detail/45
مصباح یزدی، محمدتقی (1390). در جستجوی عرفان اسلامی. تدوین: محمدمهدی نادری قمی. قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
معصومی همدانی، حسین (1382). پیشرفت علمی و توسعه علمی. مجموعه مقالات همایش سیاست‌ها و مدیریت برنامه‌های رشد و توسعه در ایران. تهران. موسسه عالی آموزش‌وپژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی: 237-252.
ملکوتی، سیدکاظم، ناصری­پور، مسعود و نعمتیِ­انارکی، لیلا (1397). نقد یا نقض گذشتۀ پژوهشی کشور. رهیافت. 28(2): 35-21.
ملکی، علی (1390). گذار از اقتصاد نفتی به اقتصاد دانش­بنیان و تحلیل نقش سیاست­های علم، فناوری و صنعت: مشخصات اقتصادهای نفتی. سیاست­نامۀ علم و فناوری (نامۀ سیاست علم و فناوری). 1(1): 60-43.
ملکیان، مصطفی (1381). تأثیرات اجتماعی فهم نادرست از دین. بازتاب اندیشه. شمارۀ 29: 20 – 7.
منصوری، رضا (1394). اختلاف نظر قانعی­راد و منصوری دربارۀ دانشگاه. بازیابی شده در تاریخ 12 مرداد 1395، خبرگزاری مهر،
___ (1397). ترویج دانش یا ترویج علم؟ بازیابی شده در تاریخ 23 خرداد 1398، وبگاه رضا منصوری،
 https://rmansouri.ir/
___ (1383). شناخت عوامل رشد پژوهش و نه موانع آن: یک چرخش بینش. رهیافت، 32(1): 36-29.
___ (1390). عزم ملی برای توسعه علم در ایران وجود ندارد. بازیابی شده در تاریخ 26 تیر 1394، قدس آنلاین،
http://www.qudsonline.ir/news/28856/ 
___ (1389). معماری علم در ایران. تهران: نشر دیبایه.
مؤمنی، فرشاد (1395). نقد و بررسی برنامه ششم توسعه توسط فرشاد مومنی و شهلا کاظمی پور. سخنرانی در یکصدوپنجمین نشست تخصصی ماهانه بنیاد باران در محل مرکز همایش های بین المللی رایزن. 6 آذرماه 1395. بازیابی شده در تاریخ 20 تیر 1396، تارنمای بنیاد باران.
مؤمنی، فرشاد و نقش تبریزی، بهرام (1394). اقتصاد ایران در دوران دولت ملی. تهران: نشرنهادگرا.
نورث، داگلاس سیسیل (1377).  نهادها، تغییرات نهادی و عملکرد اقتصادی. (محمّد رضا معینی، مترجم)، تهران: انتشارات سازمان برنامه و بودجه، چاپ اول.
___ (1379). ساختار و دگرگونی در تاریخ اقتصادی. (غلامرضا آزاد (ارمکی)، مترجم)، تهران: نشرنی، چاپ اول.
هراری، یووال نوح (1397). انسان خردمند؛ تاریخ مختصر بشر. (نیک گرگین، مترجم)، تهران: فرهنگ نشر نو، چاپ دوازدهم.
وکیلی، هادی و هادیان رستانی، الهه (1387). مراحل سیر و سلوک عرفانی از منظر امام خمینی (س). پژوهشنامۀ متین، 10(4): 148 – 127.
ویلیامسون، الیور ای (1381). اقتصاد نهادگرایی جدید: دستاوردهای گذشته و نگاهی به فرارو. (محمود متوسلی، مترجم)،  فصلنامۀ برنامه و بودجه، 7(1): 3-41.
Mahdavy, H. (1970). The patterns and problems of economic development in rentier states: the case of Iran, in Cook, M.A., Studies in the Economic History of the Middle, London: Oxford University Press: 428-467.
Margolis, S. and Liebowitz, SJ. (1998). Path dependence, New Palgrave Dictionary of Economics and Law, London: Palgrave MacMillan.
Martin, R. and Sunley, P. (2006). Path dependence and the evolution of the economic landscape. Journal of Economic Geography, 6(4): 395-438.
North, D.C. (1993). Five propositions about institutional change. Economics Working Paper Archive at WUSTL.